Verbrijzelde dromen in Turkije

Turkije is het land waar de meeste vluchtelingen ter wereld wonen. Sinds de start van de oorlog heeft het land bijna vier miljoen Syrische vluchtelingen opgevangen. Maar waar de Syriërs in de eerste jaren nog een warm welkom kregen, is daar in 2023 weinig meer van over. De zware economische crisis waarin het land verkeert bleek een vruchtbare bodem voor een groeiend anti-vluchtelingensentiment. Vluchtelingen zijn dagelijks het slachtoffer van discriminatie en geweld. Daarnaast mogen zij in Turkije niet vrij reizen, vinden er nauwelijks werk of worden zwaar onderbetaald in illegale baantjes.

'Zodra ze horen dat je Syriër bent stokt de conversatie', vertelt Talib* (35) in zijn kleine appartement in de stad Mersin, waar hij met zijn vrouw en twee kinderen woont. 'Er verandert iets in hun blik, de toon waarop ze tegen je praten. Ik merk het op straat, in de supermarkt, als ik mijn buren passeer in de portiek. De afwijzing is overal voelbaar.'

'"Niet voor Syriërs", stond laatst in een advertentie voor een flat', vertelt Omar* (30) in een café in Istanboel aan VluchtelingenWerk. 'Het racisme is hier zo geworteld dat ik zo min mogelijk Arabisch spreek. Ik huur een flatje dat vies en veel te duur is, maar durf niet te klagen uit angst dat mijn huisbaas de politie belt om me te arresteren.'

Arrestatie is een reëel risico voor vluchtelingen. De meeste Syriërs hebben geen verblijfsvergunning, maar een tijdelijke verblijfsstatus (kimlik) die beperkte rechten geeft en bepaalt in welk gebied iemand mag wonen. Reizen vluchtelingen buiten het toegewezen verblijfsgebied, lopen ze het risico opgepakt en gedeporteerd te worden naar Syrië.

'Maar of je nou wel of niet binnen jouw regio blijft, inmiddels waant geen Syriër zich nog veilig', vertelt Saba* (45) die net als Omar in Istanboel woont. 'Sinds 2022 trekt de overheid willekeurig kimliks in. Van het een op andere moment zijn mensen illegaal, maar komen daar zelf pas achter tijdens een controle op straat of wanneer de politie voor de deur staat omdat de buren klaagden dat je muziek te hard stond. Uit het niets kun je opgepakt worden en terechtkomen in een deportatiecentrum.'

Onder vluchtelingen regeert de angst. Iedere Syriër die we spreken houdt het hoofd laag, probeert zo min mogelijk op te vallen. Saba vertelt dat vrienden van haar al acht maanden hun huis niet uit durven, zelf vermijdt ze drukke plekken in de stad waar vaak politie is. Er zijn verhalen van vaders die op een dag niet terugkeerden van hun werk, van mensen die werden uitgezet naar Syrië waarna niemand nog iets hoorde.

In de aanloop naar de presidentsverkiezingen afgelopen mei, speelde de oppositie handig in op het sentiment in de samenleving en beloofde bij een overwinning miljoenen Syriërs het land uit te zetten. Saba: 'Met hun hate speech voeden politici de onvrede in de samenleving. Het leven is hier ronduit eng: er is geen vluchteling die niet weg wil uit Turkije.'

In dit giftige klimaat vond afgelopen februari twee catastrofale aardbevingen plaats. De zuidoostelijke provincies van Turkije werden keihard geraakt: provincies waar óók de meeste Syrische vluchtelingen wonen. Volgens de officiële cijfers verloren bijna 51.000 mensen hun leven en raakten 107.000 mensen gewond. Meer dan de helft van de inwoners in het aardbevingsgebied vluchtte weg, vaak naar de westelijker gelegen provincies.

Waren vluchtelingen vóór de aardbeving al op zichzelf aangewezen, na de aardbeving is dat niet anders: de overheid richt zich voornamelijk op de Turkse slachtoffers. Omar: 'De verhalen uit het aardbevingsgebied zijn verschrikkelijk. Ik ken een moeder en drie jonge kinderen die vijf dagen onder het puin zaten. Ze hielden contact met ongedeerde familieleden die buiten het ingestorte gebouw de wacht hielden. Keer op keer vroegen zij om hulp, klampten reddingswerkers aan. Niemand deed iets. Op een gegeven moment kwam het weifelende antwoord: "Op dit moment zijn Turkse slachtoffers onze prioriteit". Na drie dagen overleed de moeder, de kinderen werden gelukkig na vijf dagen gered.'

'Syriërs helpen Syriërs, daar komt het eigenlijk op neer', vertelt H., een medewerker van ASAM, een Turkse mensenrechtenorganisatie die de belangen van vluchtelingen verdedigt. Vanuit hun kantoor in de Turkse havenstad Mersin – op een uurtje rijden van het aardbevingsgebied – vertelt H. hoe Mersin een toevluchtsoord werd voor zo'n 650.000 mensen.

'In eerste instantie leefden veel slachtoffers op straat, maar al snel openden honderden opvanglocaties in Turkije hun deuren, ook in Mersin. Maar als een opvangplek naar een Syrisch gezin ging, stonden Turkse slachtoffers op hun achterste benen: "Dit is óns land, wij hebben voorrang!"' Hij zucht. 'Sinds de aardbeving zijn de spanningen alleen maar toegenomen. Mensen in Europa zijn de aardbeving alweer vergeten, maar de rampspoed is hier nog alom aanwezig.'

Midden in de nacht stond Ghalia (56) in haar nachtjapon op straat. 'Het was alsof er een bom was afgegaan naast mijn bed', vertelt ze over die bewuste onheilsnacht in februari. Hoewel haar flat ternauwernood nog overeind stond, was de schade onherstelbaar groot. Iets wat voor heel Antakya geldt, de Turkse stad waar ze al jaren woonde. Twee dagen leefde ze met haar gezin in de vrieskou op straat, totdat haar schoonzoon hen evacueerde naar Mersin.

Ghalia: 'We werden opgevangen op de campus van een universiteit, maar twee dagen later vond ik mijn spullen verspreid terug op straat. Turkse slachtoffers hadden hun intrek genomen, we waren niet langer welkom. We zochten naar een huis, maar dat bleek ondoenlijk. De huren waren voor vluchtelingen al ongekend hoog, maar nu er zoveel vraag is hebben ze de huurprijs nog vijf keer verhoogd.'

In Mersin sprongen Syrische hulporganisaties in het gat van de overheid en stelden scholen of magazijnen beschikbaar voor Syriërs. Toch werden die een paar weken later alweer gesloten op last van de overheid, vertelt een lokale, Syrische welzijnswerker. 'Mersin was te vol. Vluchtelingen kregen drie opties: onderdak zoeken in een andere provincie, bij familie intrekken of verhuizen naar een tentenkamp elders in het land. Aan die laatste optie gaf de overheid bewust heel weinig ruchtbaarheid.'

Noodgedwongen trok ook Ghalia met negen andere familieleden in het tweekamerappartement van haar dochter en schoonzoon, wiens financiële situatie al nijpend was. 'Maak maar niet teveel foto's', zegt ze met haar blik op de twee volgestouwde kamers waar nu dertien mensen wonen. 'Uiteindelijk zijn wij een van de gelukkigen: wij hebben tenminste nog een dak boven ons hoofd.'

'Mensen vergelijken elkaars leed', vertelt de Syrische directeur van een hulporganisatie in Mersin. '"Ik heb maar één kind verloren, mijn buurman vijf." "Ik woon gelukkig niet in een tent." Hele steden zijn verwoest, er is een groot capaciteitsprobleem in de ziekenhuizen die nog overeind staan, zwaargewonde Syriërs hebben nauwelijks toegang tot gezondheidszorg en duizenden vluchtelingen trokken in bij familie. Een oplossing voor de lange termijn is nog lang niet in zicht. Er is niemand die weet hoe het nu verder moet.'

* Op verzoek zijn de meeste namen van interviewkandidaten en organisaties gefingeerd of geanonimiseerd. Namen en organisaties zijn bij de redactie bekend.